شرح حمله اولیه رژیم بعث عراق به ایران در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹

در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ (۲۲ سپتامبر ۱۹۸۰)، رژیم بعث عراق به رهبری صدام حسین حمله گسترده‌ای را علیه ایران آغاز کرد که به جنگی تمام‌عیار و طولانی‌مدت منجر شد. این حمله، نقطه آغاز جنگی بود که به مدت هشت سال به طول انجامید و تأثیرات گسترده‌ای بر دو کشور و منطقه داشت. در این پست، به بررسی جزئیات حمله اولیه رژیم بعث عراق، استراتژی‌ها و اهداف آن، و واکنش‌های اولیه ایران خواهیم پرداخت.

زمینه‌های حمله

تحرکات مرزی و درگیری‌های قبلی: پیش از حمله رسمی رژیم بعث عراق، تحرکات نظامی و درگیری‌های مرزی متعددی بین دو کشور رخ داده بود که تنش‌ها را به اوج رسانده بود. این درگیری‌ها عمدتاً در مناطق مرزی و به ویژه در استان خوزستان اتفاق می‌افتاد.

بی‌ثباتی داخلی ایران: انقلاب اسلامی ایران و تحولات سریع پس از آن، به نوعی بی‌ثباتی سیاسی و اجتماعی در داخل کشور منجر شده بود. رژیم بعث عراق با بهره‌گیری از این شرایط، به دنبال تحقق اهداف نظامی و سیاسی خود بود.

در ۴ سپتامبر ۱۹۸۰ ( ۱۳ شهریور ۱۳۵۹) رژیم بعث عراق مدعی شد توپخانه ۱۷۵ میلیمتری ایران اقدام به کوبیدن شهرهای مسکونی مرزی رژیم بعث عراق نموده است. رژیم بعث عراقیها این را شروع یک جنگ دانستند و صدام در ۱۷ سپتامبر یا ۲۶ شهریور اقدام به لغو عهدنامه ۱۹۷۵ الجزایر نمود و اعلام کرد که تمام شط العرب متعلق به رژیم بعث عراق است.

استراتژی و اهداف رژیم بعث عراق

استراتژی تهاجمی: حمله رژیم بعث عراق با استفاده از نیروی هوایی و زمینی به صورت گسترده آغاز شد. رژیم بعث عراق در همان روزهای ابتدایی جنگ، حملات هوایی گسترده‌ای را علیه فرودگاه‌ها و تاسیسات نظامی ایران انجام داد. هدف از این حملات، تضعیف نیروی هوایی ایران و جلوگیری از پاسخگویی سریع نیروهای مسلح ایران بود.

اهداف زمینی: در حملات زمینی، رژیم بعث عراق تلاش کرد تا به سرعت به عمق خاک ایران نفوذ کرده و شهرهای استراتژیک را تصرف کند. هدف اصلی رژیم بعث عراق، تصرف استان خوزستان و دسترسی به منابع نفتی این منطقه بود. رژیم بعث عراق همچنین به دنبال تضعیف حکومت تازه‌تأسیس جمهوری اسلامی و ایجاد ناآرامی‌های داخلی در ایران بود.

قوای طرفین در شروع جنگ

در ابتدای جنگ نیروی هوایی و نیروی دریایی جمهوری اسلامی ایران بزرگتر بود و رژیم بعث عراق نیز نیروی زمینی بزرگتری در اختیار داشت. اما در طول سال‌های جنگ قدرت نظامی ایران از نظر تجهیزات کاهش و قدرت نظامی رژیم بعث عراق افزایش یافت. در آغاز جنگ (سال ۱۹۸۰) ارتش رژیم بعث عراق دارای ۴۴۳۰۰۰ نیروی انسانی بود و ایران ۳۹۰۰۰۰ ارتشی داشت. رژیم بعث عراق ۲۷۵۰ تانک و ایران ۱۷۳۵ تانک داشت. رژیم بعث عراق ۳۳۹ هواپیمای نظامی و ایران ۴۴۷ هواپیما داشت.

هشت سال بعد (سال ۱۹۸۸) رژیم بعث عراق دارای یک میلیون نفر نیروی انسانی بود و ایران ششصد هزار نفر در اختیار داشت. رژیم بعث عراق ۴۰۰۰ تانک در مقابل ۱۰۰۰ تانک ایران داشت. رژیم بعث عراق ۶۰۰ هواپیما و ایران تنها ۵۰ هواپیمای جنگی قابل پرواز داشت. در پایان جنگ (سال ۱۹۸۸) نیروی هوایی رژیم بعث عراق با ۶۰۰ هواپیمای جنگی از انواع میگ-۲۹، سوخو-۲۴ و داسو میراژ اف۱، به ششمین نیروی هوایی عظیم جهان تبدیل شد.

نوع تجهیزات	ایران پیش از جنگ	رژیم بعث عراق پیش از جنگ
افراد نظامی	۳۹۰٬۰۰۰ نفر	۴۴۳٬۰۰۰ نفر
تانک	۱۷۳۵ دستگاه	۲۷۵۰ دستگاه
هواپیمای جنگی	۴۴۷ فروند	۳۳۹ فروند
هلیکوپتر	۷۴۴ فروند	۲۶۰ فروند

نیروهای رژیم بعث عراق

ارتش رژیم بعث عراق در آغاز جنگ، یک ارتش کاملاً وابسته به شوروی بود. ۸۵ درصد از تجهیزات این ارتش، طی ۵ سال پیش از جنگ از شوروی وارد رژیم بعث عراق شده بود. صنایع نظامی فرانسه دومین صادرکننده تجهیزات و ادوات نظامی به رژیم بعث عراق بودند. پس از این دو کشور، کشورهایی مانند برزیل، اسپانیا و ایتالیا قرار داشتند.

رژیم بعث عراق جنگ را در حالی آغاز کرد که زرادخانه‌های این کشور پر از سلاح بود؛ ولی این کشور با بحران کمبود قطعات یدکی مواجه بود و در آغاز جنگ شوروی تنها بخش کوچکی از قطعات مورد نیاز رژیم بعث عراق را تأمین می‌کرد؛ ولی پس از شکست رژیم بعث عراق در مرحله اول جنگ و از سال ۱۹۸۲، شوروی دوباره به مهم‌ترین متحد نظامی رژیم بعث عراق تبدیل شد. تا این مقطع رژیم بعث عراق قطعات ساخت شوروی و مورد نیاز خود را از کشورهایی مانند کره شمالی، مصر، چین و یوگسلاوی تأمین می‌کرد. هم‌زمان سلاح‌های زیادی از جمله موشک‌های اگزوسه از فرانسه خریداری شد. فرانسه همچنین تا پیش از آنکه تولید نوع مخصوص ضد کشتی هواپیماهای میراژ اف-۱ به پایان رسد، پنج فروند جنگنده ضدکشتی سوپر اتاندارد خود را به رژیم بعث عراق اجاره داد که در جنگ نفت‌کش‌ها و حمله به جزیره خارگ مورد استفاده قرار گرفتند.

خلبانان رژیم بعث عراقی، دست‌کم در نبردهای هوایی بسیار پائین‌تر از استانداردهای غربی رفتار می‌کردند. در واقع یکی از مهم‌ترین مشکلات رژیم بعث عراق در طول جنگ نداشتن نیروی انسانی کارآزموده برای استفاده از سلاح‌های مدرنی بود که به دست می‌آورد. رژیم بعث عراق هیچ‌گاه نتوانست از حداکثر ظرفیت این سلاح‌ها استفاده کند. برای نمونه ۴ سال پس از تحویل هواپیماهای سوخو-۲۴ به رژیم بعث عراق، هیچ‌کدام از این هواپیماها بهره‌برداری نشده بودند. حتی امروز نیز نمی‌توان تخمین زد که چه تعداد از رژیم بعث عراقی‌های کشته شده در طول جنگ، مستقیم و در اثر رویارویی با ایران کشته شده‌اند و چه تعداد از آنان در اثر ضعف فرماندهی یا اشتباه در استفاده از تسلیحات پیشرفته.

مشکل عدم بهره‌برداری صحیح از تسلیحات پیشرفته فقط در نیروی هوایی این کشور وجود نداشت. برای نمونه خدمه رژیم بعث عراقی گونه‌ای از تانک‌های ساخت شوروی، در طول جنگ هرگز از سیستم دید در شب این تانک‌ها استفاده نکرده‌بودند. چرا که آن‌ها درک نمی‌کردند که تانک‌های آنان به چنین سامانه‌ای مجهز است. تا سال ۱۹۸۳ رژیم بعث عراق حدود ۲۰۰ هواپیمای خود را از دست داده بود و بیشتر این خسارت نه در جنگ با ایران، بلکه در اثر تصادفات و سوانح غیر جنگی و مشکلات تعمیر و نگهداری به وجود آمده بود.

خلبانان ایرانی در طول جنگ ایران و رژیم بعث عراق نه تنها با رژیم بعث عراقی‌ها می‌جنگیدند، بلکه با خلبانانی با ملیت‌های دیگری از سراسر دنیا روبه‌رو بودند. خلبانان برخی از میگ‌های ۲۱ و میگ‌های ۲۳ رژیم بعث عراق مصری بودند و خلبانان برخی از میراژهای اف-۱ بین سال‌های ۱۹۸۵ تا ۱۹۸۶ بلژیکی، آفریقای جنوبی، استرالیایی و در یک مورد حتی آمریکایی نیز بودند، همچنین خلبانانی از شوروی و آلمان شرقی به عنوان خلبان میگ-۲۵ در عملیات‌ها شرکت داشتند. به‌علاوه خلبانان فرانسوی و اردنی نیز به عنوان معلم خلبان کار می‌کردند. بیشتر گزارش‌هایی که درباره استقرار خلبانان شوروی در رژیم بعث عراق است حکایت از آن دارد که این خلبانان دائماً با اف-۱۴ها برخورد داشته و چندین میگ-۲۵ با خلبان روس سرنگون شده است. معمولاً شوروی چندین خلبان با تجربه خود را برای عملیات می‌فرستاد.

حملات هوایی

حملات به فرودگاه‌ها و تاسیسات نظامی: در روز اول جنگ، نیروی هوایی رژیم بعث عراق با انجام حملات هوایی گسترده به فرودگاه‌های مهرآباد، همدان، تبریز و بوشهر، تلاش کرد تا توان هوایی ایران را کاهش دهد. این حملات باعث خسارات سنگینی به تاسیسات و هواپیماهای نظامی ایران شد، اما نتوانست به طور کامل نیروی هوایی ایران را زمین‌گیر کند.

حملات به مناطق نفتی: رژیم بعث عراق همچنین با هدف ضربه زدن به اقتصاد ایران، حملاتی را به تاسیسات نفتی و پالایشگاه‌های ایران انجام داد. این حملات با هدف کاهش توان اقتصادی ایران و تضعیف منابع مالی این کشور صورت گرفت.

حملات زمینی

حملات به خوزستان: نیروی زمینی رژیم بعث عراق با ورود به استان خوزستان، تلاش کرد تا شهرهای مهم این منطقه مانند خرمشهر و آبادان را تصرف کند. این حملات با مقاومت شدید نیروهای ایرانی مواجه شد و نبردهای سنگینی در این مناطق رخ داد.

پیشروی به سمت دزفول و اهواز: رژیم بعث عراق همچنین سعی کرد تا به سرعت به سمت شهرهای دزفول و اهواز پیشروی کند. این حملات با هدف قطع ارتباطات و خطوط تامین ایران و تسلط بر مناطق استراتژیک انجام شد.

واکنش‌های اولیه ایران

بسیج مردمی و نیروهای مسلح: با آغاز حمله رژیم بعث عراق، ایران به سرعت نیروهای مسلح و بسیج مردمی را برای دفاع از کشور فراخواند. مردم و نیروهای نظامی ایران با شور و اشتیاق به جبهه‌های جنگ رفتند و مقاومتی سخت در برابر تهاجم رژیم بعث عراق نشان دادند.

استراتژی دفاعی ایران: در روزهای ابتدایی جنگ، استراتژی ایران بیشتر بر دفاع از مناطق استراتژیک و جلوگیری از پیشروی نیروهای رژیم بعث عراقی متمرکز بود. نیروهای ایرانی با استفاده از تجهیزات نظامی موجود و تاکتیک‌های جنگی، تلاش کردند تا پیشروی دشمن را متوقف کنند.

پاسخ‌های هوایی: نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران نیز به سرعت واکنش نشان داد و حملاتی را علیه مواضع نظامی و تاسیسات رژیم بعث عراق انجام داد. این حملات با هدف تلافی حملات هوایی رژیم بعث عراق و کاهش توان نظامی این کشور انجام شد.

نتیجه‌گیری

حمله اولیه رژیم بعث عراق به ایران در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، نقطه آغاز جنگی بود که به مدت هشت سال به طول انجامید و تاثیرات گسترده‌ای بر دو کشور و منطقه داشت. این حمله با اهداف سیاسی و اقتصادی مشخصی صورت گرفت و با مقاومت شدید نیروهای ایرانی مواجه شد. شناخت جزئیات حمله اولیه رژیم بعث عراق و واکنش‌های ایران، به ما کمک می‌کند تا زمینه‌های تاریخی و نظامی جنگ ایران و رژیم بعث عراق را بهتر درک کنیم.

این پست به عنوان نهمین پست از مجموعه مقالاتی است که به بررسی جامع تاریخچه شروع جنگ ایران و رژیم بعث عراق می‌پردازد. در پست‌های بعدی به تحولات اولیه جنگ و وقایع مهم آن خواهیم پرداخت تا تصویر کاملی از این جنگ و عوامل موثر بر آن ارائه دهیم.