اقدامات پدافند موشکی در دریا در جنگ تحمیلی

به ‌دلیل نوع ساختار جغرافیایی دریای عمان و خلیج ‌فارس و همچنین طرح‌های توسعه بنادر و اسکله‌های جنوبی کشور و راه‌های زمینی منتهی به آنها در دهه ۵۰ شمسی، عمده توان کشور در امر بارگیری و تخلیه کشتی‌های تجاری و انتقال آنها به داخل کشور معطوف به بنادر امام، خرمشهر و آبادان شده بود (که همگی در شمال خلیج فارس واقع شده‌اند).

با شروع جنگ تحمیلی، بخش زیادی از کشتی‌های داخل اروندرود چه در کنار اسکله‌ها و چه در لنگرگاه‌ها مورد اصابت تیرهای مستقیم نیروهای بعثی قرار گرفتند و یا غرق شدند و یا در صورت آسیب‌دیدگی به گِل نشستند. با توجه به ‌‌تأمین قسمت عمده نیازهای کشور که به طور کلی، از طریق بنادر جنوبی ‌‌تأمین می‌شد، با خارج شدن بنادر حاشیه اروندرود، عمده فشار ‌‌تأمین نیازمندی‌ها و ارزاق عمومی ضروری کشور به بندر امام منتقل شد.

فاصله این بندر، که در انتهای کانال خورموسی قرار دارد، با سامانه‌های آفندی نیروهای بعثی به نسبت سلاح‌ها و جنگ‌افزارهای روز در اختیار بسیار ناچیز بود، به ‌طوری ‌که کشتی‌های کنار اسکله، ورودی‌ها و خروجی‌ها به این خور با حملات موشکی ساحل به دریا و یا تهاجم هوایی عراق، مورد آسیب قرار می‌گرفتند.

آسیب‌دیدن این کشتی‌ها صرف نظر از ایجاد محدودیت در تردد به این کانال بسیار مهم و راهبردی می‌توانست خطر قطع خطوط مواصلاتی خودی و شروع بحران کمبود نیازمندی‌های داخلی را در پی ‌داشته باشد. مأموریت اسکورت کاروان ها که از روزهای آغاز جنگ تحمیلی شروع گردید و تا پایان جنگ ادامه داشت، به نوعی همه یگان‌های شناور، پروازی، تفنگدار و… نداجا را در برگرفت.

اهمیت اقتصادی مقابله با تدابیر دشمن در قطع خطوط مواصلاتی در ابعاد مختلف، بویژه اداره جنگ، ‌‌تأمین نیازمندی‌های عمومی و حفظ امنیت ملی کشور مهم و باارزش بود، که دشمن همه سعی و تلاش خود را برای مقابله با آن صرف می‌کرد. در دوران جنگ تحمیلی، در مجموع ۱۰ هزار فروند کشتی تجارتی و نفتکش توسط ناوهای نیروی دریایی اسکورت و همراهی شدند. حدود ۳۰۰ میلیون تُن انواع کالا به ‌وسیله این شناورها به بنادر داخلی وارد شدند و به داخل کشور انتقال یافتند.

با شروع جنگ تحمیلی، ظرفیت بنادر خرمشهر و آبادان به ‌دلیل اینکه در معرض تیر مستقیم نیروهای بعثی بود، بلااستفاده شد. با بلااستفاده شدن اسکله‌ها و لنگرگاه‌های بنادر حاشیه اروند رود و نبود بنادر مناسب در خلیج فارس و دریای عمان، عمده تلاش ‌‌تأمین مایحتاج و ارزاق عمومی و ضروری کشور و نیازمندی‌های کشور و نیازمندی‌های جبهه و جنگ در بندر امام متمرکز شد.

کشتی‌های ورودی و خروجی به خور‌موسی در تیررس موشک‌های ساحل به دریا و موشک‌های دریاپایه و هواپایه عراق قرار داشت. آسیب دیدن و متوقف ماندن کشتی‌ها در این آبراه، علاوه ‌بر ایجاد محدودیت تردد در این کانال راهبردی و قطع خطوط مواصلاتی دریای خودی، می‌توانست در ابعاد مختلف نظامی، سیاسی و بویژه در اداره امور جنگ و امنیت ملی کشور تأثیر فوق‌العاده‌ای بگذارد و کشور با بحران کمبود مایحتاج عمومی روبه‌رو شود. این موضوع برای دشمن بعثی چنان اهمیت داشت که در طول جنگ تحمیلی همواره همه سعی و تلاش خود را در شمال خلیج فارس به این مسأله معطوف کرده بود، به گونه‌ای که در این زمینه طی هشت سال جنگ تحمیلی با شلیک بیش ‌از ۱۱۰۰ فروند موشک و استفاده از صدها فروند مین شناور در دریا سعی در ایجاد اختلال در خطوط کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران مؤید این موضوع است.

دشمن در روزهای آغاز جنگ با بکارگیری موشک‌های استیکس ناوچه‌های موشک‌انداز اوزا، کشتی‌های تجاری و نفتکش جمهوری اسلامی ایران را مورد هدف قرار می‌داد، لیکن پس ‌از عملیات ظفرمند مروارید در هفتم آذرماه ۱۳۵۹ که موجب انهدام دوسوم از نیروی دریایی عراق و کسب سیادت دریایی جمهوری اسلامی ایران شد، دشمن با بهره‌گیری از ترفندهای مختلف دیگر از جمله پرتاب موشک‌های ساحل به دریای کرم ابریشم مستقر در منطقه رأس‌البیشه و موشک‌های اگزوست اهدایی غرب توسط هواپیماهای اجاره‌ای سوپر اتاندارد و بالگردهای سوپر فرلون سعی در قطع خطوط مواصلاتی دریایی و اختلال در امر صدور نفت جمهوری اسلامی ایران را داشت که نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران با اتخاذ تدابیر لازم و اجرای تاکتیک‌های خاص و بکارگیری مناسب یگان‌های شناور رزمی و تیم‌های عملیات ویژه تکاوران و غواصان و پشتیبانی هوایی جنگنده‌های نیروی هوایی قهرمان کشور و بالگردهای هوادریا در طول جنگ با اسکورت شناورهای تجاری و نفتکش و در منطقه‌ای به وسعت ۶۱هزار کیلومترمربع با موفقیت کامل و کمترین تلفات و خسارات ممکن انجام داد و در این باره توانست یکی از اهداف مهم جنگ دریایی که همانا باز نگه ‌داشتن خطوط مواصلاتی دریایی خودی است را تحقق بخشد.

سلسله عملیات اسکورت کاروان تجاری و نفتکش با اهداف زیر در طول جنگ با قدرت هرچه تمام‌تر به اجرا در آمد:

۱- باز نگه ‌داشتن خطوط مواصلاتی دریایی کشور.

۲- جلوگیری از قطع صادرات و واردات کالاهای مورد نیاز کشور.

۳- مقابله با افزایش نرخ بیمه کشتی‌ها در منطقه و افزایش هزینه جنگ.

۴ – به حداقل رساندن آسیب‌پذیری کشتی‌های تجاری و نفتکش

در طول عملیات اسکورت کاروان های تجاری و نفتکش، حملات هوایی مکرری از سوی دشمن متجاوز شکل می‌گرفت، که هوشیاری کارکنان یگان‌های شناور اسکورت کننده و تیم‌های عملیات ویژه تکاوران مستقر در کشتی‌های اسکورت شونده و همچنین استفاده از سامانه‌های جنگ الکترونیک و انواع تاکتیک‌های دیگر فریب شامل طراحی و ساخت هدف‌های کاذب، علاوه ‌بر انهدام تعدادی از هواپیماها و شناورهای دشمن، موجب انحراف صدها فروند از موشک‌های دشمن شد، به ‌طوری که در طول این عملیات‌های گسترده و اسکورت بیش ‌از ۱۰هزار کشتی تعداد ۲۵۹فروند کشتی مورد اصابت قرار گرفت، که از این تعداد ۲۰ فروند دچار صدمات جدی شدند و بقیه با بار سالم به بنادر مقصد هدایت شدند، که این آمار در مقایسه با حجم تلاش‌های دشمن در وارد کردن خسارات و لطمات به منابع حیاتی جمهوری اسلامی ایران، موفقیت بسیار ناچیزی را برای رژیم بعثی به‌ دنبال داشت و همانند سایر صحنه‌های نبرد برای دشمن ناکامی بزرگی به ‌حساب می‌آید.

نداجا از کلیه امکانات و یگان‌های خود برای موفقیت این عملیات‌ها استفاده می‌نمود و در مقابل، عراق نیز با تمام توان، از جمله ناوچه‌های موشک‌انداز اوزا (تا قبل از عملیات مروارید) و استفاده از موشک‌های استیکس، موشک‌های ساحل به دریای کرم ابریشم که از ساحل رأس‌البیشه پرتاب می‌نمود، استفاده از هواپیماها و بالگردهای مجهز به موشک اگزوست و مین‌های دریایی درصدد عقیم ساختن و شکست عملیات مذکور بود.

از آنجایی که بخشی از مأموریت اصلی هر نیروی دریایی در زمان جنگ باز نگهداشتن معابر وصولی خودی است، لذا با توجه به محدودیت‌های پیش‌گفته در پهلودهی کشتی‌های تجاری به اسکله‌ها و بنادر خودی، نیروی دریایی با استفاده از کلیه مقدورات خود برنامه تحرک، تأمین امنیت، راهنمایی و هدایت شناورها را به بنادر کشور در دستور کار خود قرار داد. منطقه این عملیات‌ها شامل کل خلیج فارس بود.

کشتی‌های تجاری در لنگرگاه بندرعباس تجمع و پس از تجهیز کشتی‌ها به سلاح‌های پدافندی ارتفاع پست و استقرار نفرات مخابراتی و راهنمای نداجا بر روی آنها، به صورت کاروان و با اسکورت یگان‌های مختلف سطحی و هوادریا و انجام عملیات فریب، از طریق راه‌ها و مسیرهایی که حداکثر پوشش را تأمین می‌نمود و امکان کمترین صدمه به یگان‌ها وجود داشت به طرف بندر امام هدایت می‌شدند.

در طول جنگ، بیش از 150 اسکورت کاروان (تقریباً در هرماه دو کاروان) انجام گرفت که هرکدام از آنها یک عملیات دریایی محسوب می‌گردد. سلسله اقدامات صورت گرفته جهت انجام کاروان به شرح زیر بوده است:

– برنامه‌ریزی و انجام هماهنگی با کلیه ارگان‌های ذیربط دریایی کشور.

-‌‌ استقرار ناوگان تجاری در لنگرگاه مبدأ (لنگرگاه عباسی) نصب سلاح‌های پدافند هوایی بر روی کشتی‌های تجاری شرکت‌کننده در کاروان و همچنین استقرار نفرات کاربر موشک سهند‌3 برای انجام پدافند هوایی ارتفاع کم و همچنین دفاع نقطه‌ای.

– نصب دستگاه‌های مخابراتی و استقرار کارکنان مخابراتی بر روی کشتی‌ها.

-توجیه فرماندهان کشتی‌ها در خصوص مسیر تردد، مناطق خطر، وظایف کارکنان در هنگام عبور از منطقه خطر و…، اجرای کاروان‌های مجازی برای فریب دشمن.

– کسب اطمینان از وضعیت فنی یگان‌های شرکت‌کننده در کاروان.

– اعزام یدک‌کش‌های مجهز به سامانه‌های اطفاء حریق و دستگاه‌های مخابراتی مناسب به همراه کاروان هماهنگی با نهاجا به منظور تأمین پوشش هوایی در طول عبور از منطقه خطر.

– تأمین پدافند سطحی کاروان با بهره‌گیری از ناوها و ناوچه‌ها.

– تأمین گشت و شناسایی منطقه توسط یگان‌های شناور و پروازی نداجا.

– اعزام هواناوها و بالگردها جهت اجرای عملیات تجسس و نجات در صورت لزوم.

-استقرار نفرات کنترل صدمات در مناطق نزدیک به منطقه خطر.

– استقرار نفرات زبده در ایستگاه‌های رادار جهت تحت پوشش قرار دادن کاروان تجاری.

– استقرار یدک‌کش‌ها در اطراف کاروان‌ها به منظور کمک به یگان‌های صدمه‌دیده و به گل زدن آنها در صورت نیاز.

– اجرای عملیات جنگ الکترونیکی جهت انحراف موشک‌های پرتاب شده دشمن.

– استقرار حدود 300 هدف کاذب و 10 فروند کشتی آسیب دیده در مسیر پرخطر جهت انحراف موشک‌های دشمن.

– هماهنگی با نزاجا جهت انجام بمباران ساحلی رأس‌البیشه توسط توپ‌های برد بلند، جهت متوقف ساختن و یا ایجاد مزاحمت برای تحرک سامانه‌های موشکی سیار ساحل به دریای دشمن.

نتایج سیاسی، نظامی و اقتصادی اسکورت کاروان‌ها با توجه به اوضاع سیاسی دو قطب شرق و غرب با ایران و عدم واگذاری هرگونه تجهیزاتی به کشور ما و همچنین اعمال تحریم اقتصادی علیه ایران، کشورهای دنیا انتظار داشتند که ایران به زودی در جنگ تحمیلی از پا درآمده و ناگزیر به تسلیم گردد. لیکن انجام موفقیت‌آمیز عملیات اسکورت کاروان‌ها و تأمین مایحتاج عمومی کشور و همچنین صادرات نفت و تأمین امنیت عمومی، کشور را در موضع قوی سیاسی قرار داد و شرق و غرب را در رسیدن به اهداف خود ناکام گذارد. همچنین، دشمن در تلاش خود برای مسدود نمودن خطوط مواصلاتی ایران متحمل هزینه‌های گزاف نظامی برای خرید و استفاده از انواع تجهیزات گردید، که این امر فشار مضاعف بر بودجه نظامی کشور عراق وارد آورد. از نظر نظامی نیز، ایران با انجام موفقیت‌آمیز این عملیات‌ها، موجب افزایش روحیه نیروهای خودی و تأمین برتری دریایی و شکست عملیات‌های دشمن گردید.

در سال پایانی جنگ تحمیلی، عملیات مقابله با موشک‌های پرتاب شده از سوی ناوگان استکبار جهانی آمریکا در حین درگیری با ناوشکن سبلان در 29 فروردین سال 67 در تنگه استراتژیک هرمز، نمونه‌ای دیگر از اقدامات پدافند موشکی بود. در این عملیات، ناوشکن سبلان بدون هرگونه پشتیبانی هوایی و پدافند هوایی و تنها با ‌بهره‌گیری از علم جنگ الکترونیکی و تجهیزات موجود در ناوشکن و استفاده از کارکنان مجرب و با شناخت کامل از نوع موشک‌های ناوگان دشمن، به گونه‌ای با آنها مقابله نمود که حتی یک فروند از این موشک‌ها به ناوشکن اصابت ننمود و تماماً به سمت جزیره لارک منحرف و منهدم گردیدند.

دشمن که نتوانست از این طریق نتیجه‌ای به دست آورد، برای مدتی منطقه را ترک کرد و سپس با هواپیماهای مجهز به بمب‌های لیزری به ناوشکن حمله نمود و به فضل الهی حتی نتوانست از این طریق نیز مستقیماً ناوشکن را مورد هدف قرار دهد؛ فلذا بمب‌ها در نزدیکی ناوشکن و در آب فرود آمده و منفجر گردیدند، که البته خسارات زیادی نیز به بار آوردند.[1]

[1] . برگرفته از تجربیات زمان جنگ نگارنده