بررسي و تجزيه و تحليل
عمليات تأخيري و پدافندي يگان‌هاي لشكر 92 زرهي در غرب دزفول و شوش
(شامل پاتك تيپ 2زرهي در پاي پل كرخه و تصرف سرپل)
پ: طرح عملياتي:
از بررسي مدارک عملياتي چنين نتيجه¬گيري مي¬شود که اصولاً طرح عملياتي لشکر، يک طرح کلي پدافندي بوده که بر مبناي طرح پدافندي ابوذر نيروي زميني تهيه گرديد. در اين طرح موضوع عمليات تأخيري و عقب¬روي به هيچ وجه مورد توجه قرار نگرفته بود، حتي تکليف عمليات تأخيري نيروي پوشش مشخص نگرديده بود. اساس کلي طرح در اين منطقه اين بوده که گردان سوار زرهي پوشش منطقه را برقرار سازد. پاسگاهاي ژاندارمري مرزي به عنوان عنصر تأميني خط مقدم، حرکات دشمن را قبل از شروع تجاوز عمومي تحت نظر بگيرند. در صورت تجاوزات محلي دشمن، عکس¬العمل مناسب نشان دهند. در صورتي که نياز به تقويت داشته باشند، به وسيله عناصر تيپ 2 زرهي، گروه رزمي 37 و گردان 283 سوار زرهي تقويت گردند.
پس از آغاز تجاوز عمومي، يگان‌هاي تأميني و خط مقدم دفاع تا آخرين توان خود در مقابل دشمن مقاومت کنند. چنانچه دشمن به نيروي تأميني فشار وارد کرد، بنابر صلاحديد فرمانده يگان تأميني و هماهنگي با يگان‌هاي مستقر مواضع پدافندي، به مواضع پهلوها يا عقب يا حتي خط مقدم عقب¬نشيني نمايند. بنابراين طرح ويژه¬اي براي حرکات به عقب پيش¬بيني نشده بود. طرح دفاعي در خط مقدم نيز براساس دفاع ثابت بود. به يگان‌ها اجازه داده نشده بود عمل تأخيري و حركات به عقب اجرا نمايند. سازمان دفاع طوري داده شده بود که عناصر اصلي دفاع در يک خط پدافندي از عين خوش تا فکه و دوسلک گسترش داشتند. تيپ 2 زرهي در مواضع عين خوش مستقر بود. گروه رزمي 37 نيز مواضع شرق فکه را اشغال کرده بود. اين منطقه پدافندي فاقد تأمين دورادور، دفاع در عمق بود. در ابتدا احتياطي هم در منطقه نبود، بعداً يک گروه رزمي پياده وارد منطقه شد و احتياط را تشکيل داد.
با توجه به نکات ياد شده، طرح کلي و دفاعي در رده لشکر و تيپ و گردانها خيلي کلي بود و مواضع سد کننده در عمق و محل قبول رخنه و پاتک يگان احتياط به علت کمبود توان رزمي چندان مورد توجه قرار نگرفته بود. در صورتي که منطقه عمليات مورد بحث براي عمليات پدافندي و تأخيري بسيار مناسب بود. چنانچه با واقع¬بيني عوامل موثر در عمليات که مأموريت، زمين، استعداد دشمن و استعداد خودي مي¬باشد، بررسي مي¬شد و طرح عملياتي مناسب با امکانات موجود و منطقي تهيه مي¬گرديد، امکان پدافند از منطقه بيشتر از آن که عملاً اجرا شد، به وجود مي‌آمد.
عوامل مؤثر در عدم موفقيت نيروهاي مدافع ما در غرب دزفول و شوش، عدم برآورد وضعيت صحيح و عدم طرح‌ريزي منطقي و مناسب بوده است. البته بايد توجه داشت عوامل ديگري نيز مؤثر بوده¬اند كه در هدايت عمليات اشاره خواهد شد.
ت- هدايت عمليات:
قبل از شروع عمليات مجدداً بايد يادآوري شود كه در غرب دزفول و شوش 4 قرارگاه مستقل در كنترل مستقيم قرارگاه لشكر، عمليات اجرا مي‌كردند و ارتباط آن‌ها مستقيماً با لشكر بود. حتي بعضي موارد به عنوان 2 يگان همجوار نيز با يكديگر ارتباط و هماهنگي نداشتند. اين وضع تا 10 مهرماه ادامه داشت و در آن تاريخ يك قرارگاه عملياتي به نام فرماندهي عملياتي دزفول به فرماندهي معاون لشكر (سرهنگ ملك‌نژاد) در دزفول تشكيل شد و هدايت عمليات يگان‌هاي مستقر در اين منطقه را به عهده گرفت. ولي ديگر خيلي دير شده بود و مراحل اصلي عمليات پايان يافته و يگان‌هاي اين منطقه به شرق كرخه عقب‌نشيني كرده بودند.
از 13 مهرماه نيز قرارگاه مقدم نيروي زميني در دزفول مستقر شد و هدايت عمليات اين منطقه را مستقيماً به عهده گرفت. در نتيجه عملاً فرماندهي عمليات دزفول در جريان عمليات تأثيري نداشت.
مقدمات تجاوز ارتش متجاوز بعث عراق در منطقه غرب دزفول و شوش مانند ساير مناطق مرزي ايران از اوايل سال 1359 آغاز شد و از اوايل شهريور تهديد به مرور جدي شد.
از اوايل ارديبهشت سال 59 يك يگان از تيپ 2 زرهي در عين خوش مستقر شده بود كه البته از سال 1349 هميشه در اين مواضع مستقر مي¬شد و به نوبت يگان‌ها تعويض مي‌گرديدند. اين مواضع در حقيقت پناهگاهي زير زميني براي استقرار پرسنل و انبارهاي مهمات و تداركات بود، ولي براي مواضع پدافندي عملي انجام نگرفته بود و يگان‌ها بايد با استفاده از مقدورات خود مواضع پدافندي تانك و پياده و خمپاره و ساير جنگ‌افزارها را تهيه مي‌كردند. اين مواضع براي استقرار يك گروهان در نظر گرفته شده بود و طرح تهيه مواضع مشابه در معبر دوسلك نيز تهيه شده بود كه به علت انعقاد قرارداد 1975 از اين مواضع صرف نظر گرديد.
وضعيت زمين در اين منطقه همان‌گونه كه در تشريح قسمت بررسي زمين بيان گرديد، شامل 4 رشته خط دفاعي موازي يكديگر از مرز تا رودخانه كرخه بود كه عبارت بودند از: ارتفاعات حمرين در خط مرز كه تا فكه ادامه داشت و در فكه منطقه به عرض حدود 4 كيلومتر باز بود، تپه‌هاي رملي و ارتفاعات ميشداغ در مسير شمالي جنوبي ادامه داشت. در اين ارتفاعات 3 معبر عمده وجود داشت كه عبارت بود از معبر ربوط در غرب عين خوش، معبر سميده در جنوب ارتفاعات و بالاخره معبر فكه و جنوب آن كه زمين كاملاً باز است. بنابراين اقدامات تأميني و پدافندي بايستي بر اساس پوشش اين 3 معبر اصلي طرح‌ريزي و اجرا مي‌گرديد.
در شرق ارتفاعات حمرين رودخانه دويرج جريان دارد که تا حدودي مانع عبور و مرور از غرب به شرق است. در شرق ارتفاعات عين خوش و تينه و رقابيه قرار دارد که به ارتفاعات ميشداغ وصل مي¬شود. در اين خط دو معبر عمده عين خوش و دوسلک قرار دارد که پدافند بايد بر اساس پوشش اين دو معبر باشد. در خط سوم ارتفاعات شاوريه، علي‌گره‌زد و ابوصليبي خات است که از شمال به جنوب امتداد دارد و داراي 2 معبر اصلي علي‌گره‌زد و تپه رادار مي‌باشد. بالاخره آخرين خط مناسب براي پدافند، شرق رودخانه کرخه و ارتفاعات جنوبي و شمال شرقي و شمال کرخه از سه راهي دهلران به سمت شمال مي¬باشد. ضمناً منطقه موسيان و دهلران در قسمت شمال غربي اين منطقه است که عمليات در آن منطقه، به طور غير مستقيم در عمليات مورد بحث مؤثر مي¬باشد.
علاوه بر گروه رزمي عين خوش که هميشه در مواضع مستقر بود، با احساس تهديد نظامي کشور عراق، يک گروه رزمي از تيپ 37 زرهي، در اوائل ارديبهشت، از شيراز به دزفول تغيير مکان و در دوسلک مستقر شد.
تا اوايل شهريور، حوادث نظامي قابل ملاحظه¬اي در اين منطقه رخ نداد. اوايل شهريور آتشبار توپخانه از مرکز توپخانه به دوسلک اعزام و در پشتيباني گروه رزمي 37 قرار گرفت.
در 12 شهريور حوادث مرزي جدي¬تر شد، لشکر 92 زرهي به گروه رزمي عين خوش دستور داد که با گروهان ژاندارمري موسيان و دهلران تماس بگيرد و با هماهنگي آنها، طرح تقويت پاسگاههاي مرزي را تهيه و به وسيله ژاندارمري اجرا کند.
تهديد در 15 شهريور، در پاسگاه ژاندارمري چيلات واقع در غرب دهلران، شديد شد. لشکر به گروه رزمي عين خوش دستور داد، يک دسته تقويت شده به چيلات اعزام کند و آتش‌هاي پشتيباني، آماده پشتيباني پاسگاه چيلات باشد.
تهديد اوليه ارتش عراق در منطقه عين خوش از چيلات آغاز شد. با اينکه اصولاًَ اين پاسگاه در مسير معبر وصولي مهمي نيست و فقط يک راه کوهستاني ارتباطي به شهر دهلران دارد. در دهلران با برخورد به کوهستانهاي لرستان، اين معبر بن بست مي¬شود. به علاوه چاه نفتي نيز در نزديکي چيلات وجود نداشت. به نظر مي¬رسد نيروهاي متجاوز از ابتدا در نظر داشتند يگان‌هاي ما را تجزيه کنند و به نقاط غير حساس بکشانند تا توان رزمي يگان‌هاي ما در معابر اصلي کاهش يابد.
در 17 شهريور، دشمن مجدداً پاسگاه چيلات را مورد تهديد قرار داد، لشکر 92 به يگان عين خوش دستور داد، وضعيت را بررسي کند و چنانچه نيازي به تقويت بيشتري است اعزام شود. يک خمپاره انداز از 120 ميليمتري اضافي محمول¬ بر نفربر ام 113 با 2 کاميون مهمات در ساعت 23:30 روز 18 شهريور به چيلات اعزام شد.
دومين نقطه تهديد در منطقه مرزي، معبر سميده بود. در روز 18 شهريور نيروهاي مزدور با جنگ افزار سبک، پاسگاه سميده را زيرآتش گرفتند. تيراندازي از ساعت 10:30 تا 11:15 ادامه پيدا کرد. همچنين در اين روز چاه¬هاي نفت شماره 1 و 7 که در حوالي معبر سميده بود، زير آتش عراقي‌ها قرار گرفت. لشکر به گروه رزمي 37 دستور داد با اخذ تماس با گروهان ژاندامري موسيان براي عمل متقابل اقدام کند.
بعضي مطالب بيان¬گر مسائل خاصي است با وجود اينکه تهديد دشمن هر روز جدي¬تر مي‌شد، ولي به نظر مي¬رسد که جدي بودن خطر براي فرماندهان مناطق عملياتي يا رده¬هاي بالاتر نيز قابل احساس نبود. چنانچه با وجود اينکه گروه رزمي 37 از روز 15 شهريور متوجه حوادث منطقه شده بود، در روز 19 شهريور از لشکر درخواست کرده بود، پرسنل يگان‌هاي مستقر در منطقه تعويض شوند. لشکر با اين پيشنهاد موافقت کرده بود. از اين طرز فکر فرماندهان چنين استنباط مي¬شود که فرماندهان متوجه ميزان تهديد نبوده¬اند. حوادث مرزي را يک نوع عمليات محدود مرزي مي¬پنداشتند. برآورد نمي¬کردند که اين تجاوزات محدود، سرآغاز تجاوز عمومي ارتش مزدور عراق خواهد بود. چنانچه در همين روز درگيري شديدي در منطقه گروه رزمي 37 و در حوالي پاسگاه سميده بين نيروهاي ايراني و عراقي رخ داد، گرچه تلفاتي به نيروهاي خودي وارد نشد.
در مقابل پاسگاه بيات نيز که در منطقه مرزي غرب موسيان است، تمرکز نيروهاي نسبتاً بزرگ عراقي مشاهده گرديد، به نحوي که عناصر مستقر در پاسگاه بيات درخواست پشتيباني آتش توپخانه کردند.
با توجه به حوادث نسبتاً وسيع مرزي دهه دوم شهريور ماه، نيروي زميني در 20 شهريور ماه به لشکر 92 زرهي دستور داد، کليه يگان‌هاي لشکر را به مناطق عملياتي اعزام و مواضع پيش¬بيني شده از سال‌هاي قبل را اشغال نمايند.
لشکر در 21 شهريور، به کليه يگان‌هاي سازماني و زير امر از جمله تيپ 2 زرهي دزفول دستور داد مواضع عين خوش را اشغال کنند. به گردان 283 سوار زرهي مستقر در پادگان اهواز دستور داد، به منطقه عين خوش تغيير مکان و نيروي پوشش لشکر در اين منطقه از پاسگاه نهر عنبر در جنوب موسيان تا صفريه برقرار سازد.
به گروه رزمي 37 که در منطقه تجمع تاکتيکي دوسلک مستقر بود، دستور داد مواضع پدافندي را در منطقه فکه و سميده اشغال نمايد و آماده باشد گردان پياده و گروهان تانک اعزامي از تهران را پس از وصول به منطقه زير امر بگيرد.
نيروي زميني به لشکر 2 پياده مرکز، دستور داد يک گردان پياده با يک گروهان تانک به دزفول اعزام کند و زير امر لشکر 92 زرهي قرار دهد.
گروه رزمي 37 تپه¬هاي غربي ارتفاعات تينه و رقابيه را به عنوان مواضع اصلي اشغال کرد. عناصر تأميني در شرق فکه و سميده مستقر شد.
تيپ 2 تغيير مکان را از ساعت 06:00 روز 22 شهريور آغاز کرد. اولين مشکل عملياتي روشن شد و آن نبودن تانک¬بَر بود. تيپ 2 در روز 23 شهريور کليه وسايل چرخدار خود را به مواضع برد. ولي براي حمل وسايل شني دار فقط 3 دستگاه خودرو تانک¬بر و 3 دستگاه تريلر کمرشکن در اختيار داشت. اگر تمام وسايل شني¬دار تيپ حاضر به کار مي¬بود، تيپ با 150 دستگاه خودرو شني¬دار که 106 دستگاه آن تانک چيفتن بود، با 3 دستگاه خودرو تانک¬بر، حمل 106 دستگاه تانک با احتساب مسافت جاده و نگهداري تانک¬برها، بيش از 10 روز طول مي‌کشيد. گر چه متاسفانه کمتر از 50 درصد خودروهاي تيپ حاضر به کار بود و به همين علت تغيير مکان تيپ زودتر پايان يافت.
تغيير مکان گردان 283 سوار زرهي نيز در روز 23شهريور انجام شد. گردان به عين خوش وارد گرديد، تا پس از برآورد و بررسي در خط پوشش گسترش يابد.
گردان پياده اعزامي از تهران نيز با 650 نفر پرسنل، در روز 23 شهريور، از تهران به مقصد انديمشک حرکت کرد. لشکر محل اوليه اين گروه رزمي را در پاي پل کرخه تعيين کرد تا به عنوان احتياط لشکر در اين منطقه در زمان مورد لزوم وارد عمل سازد. در 24 شهريور، احتمال حمله قريب الوقوع ارتش عراق در کليه محورها به خصوص محور عماره، فکه به ترتيب به کليه قرارگاه‌ها ابلاغ شد.

عمليات پدافندي كرخه – شوش