بمناسبت سوم اسفند سالگرد عملیات آفندی خیبر

مأموریت قرارگاه های کربلا و نجف در این طرح، تصرف و تأمین ساحل نزدیک شط العرب و عبور قرارگاه کربلا از آن رود و تصرف بصره در عراق بود. برآورد وضعیت عملیاتی قرارگاه کربلا در هفت مرحله در هفدهم بهمن 1362 به قرارگاه خاتم الانبیاء ارسال گردید.اختلاف در چگونگی اجرای عملیات و میزان نیروهای واگذاری منجر به صدور 2 راهکار گردید:

• اول اجرای عملیات آفندی در فرصت مناسب و تهیه نیروهای بیشتر به منظور تصرف هدفی در عمق خاک عراق.
• دوم اجرای عملیات محدودتر با استفاده از نیروی موجود به منظور تصرف هدفی در عمق کم.
• بر اساس مطرح شدن راه کار دوم در جلسه مورخه 25 بهمن ماه 1362 در شورای عالی دفاع، این راه کار مورد تصویب قرار گرفت و به همین دلیل معاونت عملیات نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران، عملیات آفندی را جهت کنترل پل روی نهر کتیبان در شمال کانال ماهیگیری ابلاغ نمود.

خیبر اولین عملیات آبی- خاکی انجام شده در جریان جنگ تحمیلی است که در سوم اسفند 1362 در مناطق هورالهویزه و زید واقع در منطقه‌ی مرزی استان خوزستان به مرحله‌ی اجرا در آمده است. هدف مهم و اصلی این عملیات، استقرار قوای ایران در ساحل شرقی دجله و قطع راه بصره به بغداد بود تا در آن صورت اهرم لازم برای گرفتن خواسته‌های حق ایران و ختم جنگ به دست آید. هدف دوم هم تسلط بر منطقه‌ی نفتی مهم جزایر مجنون بود که می‌توانست ضامن غرامت جنگ باشد.بنابراین می‌توان گفت که هدف کلی از انجام این عملیاتِ گسترده، تصرف مواضع ارتش عراق در شمال شهر بصره با به کارگیری تمام توانِ رزمی جمهوری اسلامی ایران اعم از ارتش و سپاه در آن مقطع زمانی بوده است. در عملیات خیبر به منظور هماهنگی‌های بیشتر و استفاده مؤثرتر از ظرفیت‌های نیروهای مسلح، با تدبیر قرارگاه مرکزی خاتم الانبیاء(ص) هرکدام از دو سازمان ارتش و سپاه در منطقه‌ی جداگانه‌ای در جبهه‌ی جنوب اقدام به طرح‌ریزی و برنامه‌ریزی عملیات کردند. آن‌ها با به کارگیری یگان‌های سازمانی خود و در کمک به همدیگر سعی کردند تا در دو محور مستقل از هم، عملیات مورد نظر خود را در مناطق همجوار با یکدیگر انجام دهند. بنابراین عملیات خیبر، در دو محور اصلی و در دو منطقه‌ی زید و هورالهویزه طرح‌ریزی شد. هدف واحدهای نیروی زمینی ارتش هم پیشروی از منطقه‌ی زید در شمال شلمچه به سوی نشوه در نزدیکی جاده‌ی بصره بود. دو قرارگاه کربلا (ارتش) و نجف (سپاه) در صورت موفقیت باید در منطقه‌ی نشوه با هم الحاق می‌کردند و مواضع ارتش عراق را در اطراف شهر بصره در تهدید قرار می‌دادند. می‌توان گفت که عملیات خیبر، طرح ویژه و ابتکار عمل جدیدی بود که ارتش عراق در آن غافل‌گیر شد.کانال ماهیگیری به طول 29 و عرض یک کیلومتر به موازات شط العرب و خط مرزی قرار داشته و مانع بسیار مهمی جهت تصرف شهر بصره به شمار می رود. طرح جدید در حال ابلاغ و آمادگی اجرای آن توسط یگانهای نیروی زمینی ارتش بود که در ساعت 23 دوم اسفند ماه جلسه ای در قرارگاه کربلا در غرب دارخوین تشکیل شد و از ترکیب تمامی طرحهای مطرح شده "طرحهای عملیاتی3"خیبر در همان روز تهیه و جهت اجراء ابلاغ گردید.

بر اساس طرح اخیر، 5 قرارگاه کربلا تشکیل شده و متشکل از 12 لشکر (6 لشکر ارتش و 6 لشکر سپاه) عملیات را در تاریخ 3/12/1362 با رمز یا رسول الله ص در دو محور انجام دادند.

محور اول در مسیر طلائیه و عبور از هورالعظیم با قایقهای سبک و غواصان و به دنبال آن نصب پل های شناور ابتکاری و تصرف جزایر مجنون شمالی و جنوبی و محور دوم در منطقه پاسگاه زید و شلمچه و عبور از شط العرب و تصرف بصره. این عملیات 8 روز به طول انجامید و نبردی سنگین و بسیار دشوار در یک منطقه نامناسب صورت پذیرفت.

در طرح عملیاتی عبور از منطقه‌ی هورالهویزه و رسیدن واحدهای رزمی به کنار رودخانه‌ی دجله، بر روی توان و ظرفیت هوانیروز و مجموعه‌ی بالگردهای ارتش حساب زیادی شده بود. تا آن زمان هوانیروز پروازی در شب نداشت زیرا بالگردها نیاز به تجهیزات و دستگاه‌های خاصی داشتند که در اختیار نبود. خلبان‌های بالگردها از غروب آفتاب به بعد پروازی انجام نمی‌دادند و آن را پرواز کور می‌نامیدند.

سردار محسن رضایی، فرمانده‌ی سپاه پاسداران، می‌گوید: «وقتی با کمبود قایق مواجه شدیم، برادران هوانیروز ارتش را خواستیم که سردار جلالی، فرمانده وقت هوانیروز، بسیار فعال بودند و می‌خواستیم با پشتیبانی و ترابری هوایی، کمبود قایق‌ها را حل کنیم که این موضوع نخست برای آن‌ها کاملاً ناشناخته بود و پرواز در ارتفاعات پایین روی نیزارها و در منطقه‌ای ناامن کار ساده‌ای نبود و فداکاری‌های زیادی صورت گرفت». در طرح مانور این عملیات، انتقال بخشی از نیروهای تهاجمی از طریق80 فروند بالگرد هوانیروز و نیروهای هوایی و دریایی ارتش پیش‌بینی شده بود که فقط 23 فروند بالگرد ترابری پای کار آمد. از سوی دیگر خلبان‌های شینوک و 214 هوانیروز و خلبانان بالگردهای نیروی دریایی، به مدت 10 شب در باتلاق گاوخونی اصفهان تمرین‌های پرواز در شب را انجام دادند. بدین منظور سرهنگ داوود روحی‌پور، مسئولیت آموزش خلبان‌ها را بر عهده گرفت و هوانیروز هم برای انجام تمرینات بودجه‌ای خاص دریافت کرده بود. در شب آخر پروازی، مسیر اصفهان به اهواز در دستور کار قرار گرفت و تعداد 150 فروند بالگرد در ساعت 23 به سمت جنوب پرواز کردند و در فرودگاه اهواز فرود آمدند و در آنجا مستقر گردیدند. مشکل بالگردها این بود که مجهز به دوربین‌های دید در شب نبودند و باید با تمرین، به پرواز در شب عادت می‌کردند. محل عمومی استقرار پایگاه عملیاتی هوانیروز در جفیر انتخاب شده بود و بالگردهای هوانیروز در بعد از ظهر روز سوم اسفند 1362 در محل‌های تعیین شده در جفیر بر زمین نشستند. برای شب اول شش فروند بالگرد شینوک در نظر گرفته شده بود که هر کدام باید60  رزمنده را با 14 دقیقه پرواز به جزیره مجنون شمالی می‌رساندند. در جزیره مجنون شمالی از جاده‌ای به طول 2 کیلومتر برای نشست و برخاست بالگردها استفاده شد. پیش‌بینی شده بود که از بالگردهای شینوک و 214 هوانیروز برای انتقال 18 گردان نیرو به جزیره‌ی مجنون استفاده شود. حتی مجموعه‌ی رزمندگان تیپ33 المهدی(ع) تمرین‌هایی را برای چگونگی سوار و پیاده شدن از بالگردهای شینوک و 214 انجام داده بودند تا اگر لازم شد به سرعت به منطقه‌ی عملیاتی ترابری هوایی شوند، زیرا در طرح اولیه‌ی عملیات خیبر قرار بود رزمندگان این تیپ به جزیره‌ی مجنون شمالی هلی‌بُرن شوند. به هر حال هوانیروز اولین عملیات هلی‌برن شبانه در جنگ را با به کارگیری بالگردهایی از نیروهای هوایی و دریایی در عملیات خیبر انجام داد. در عملیات خیبر حدود 80 فروند بالگرد شناسایی، ترابری و شکاری از گروه پشتیبانی عمومی اصفهان و پایگاه رزمی کرمان و پایگاه هوانیروز مسجد سلیمان به‌ کار گرفته شدند. بیشترین تعداد بالگردها از نوع 214 بود که 44 فروند از آن‌ها برای عملیات پیش‌بینی شده بود. مهم‌ترین بالگردهای مؤثر هوانیروز برای انتقال رزمندگان، بالگردهای ترابری شینوک بودند که 12 فروند از آن‌ها از پایگاه پشتیبانی اصفهان در عملیات خیبر به کار گرفته شدند.

برای پرواز بالگردها، جهادگران مهندسی جنگ، شب پیش از عملیات دو طرف جاده‌ی مورد استفاده‌ی بالگردها را خاکریز زدند و سر و ته آن را بستند. سپس، اطرافش را قیرپاشی کردند تا هنگام برخاستن بالگردها خاک بلند نشود. از آنجا که پرواز بالگردها بایستی در تاریکی شب صورت می‌گرفت، مسیر حرکت بالگردها به سمت هور علامت‌گذاری شده بود و از باند پروازی تا هور، لاستیک‌هایی به آتش کشیده شدند تا به عنوان چراغ راهنما عمل کنند. در هور به فاصله‌ی هر یک کیلومتر، یک دکل به ارتفاع 9 متر (بلندتر از نی‌ها) که سر آن چراغ قرمزی نصب شده بود، قرار داشت و بالگردها همیشه از سمت راست آن چراغ‌ها حرکت می‌کردند. پس از تصرف جزیره‌ی مجنون شمالی توسط لشکر17 علی‌بن‌ابیطالب(ع) و نیروهایی از لشکر8 نجف، سردار احمد سیاف‌زاده، فضای لازم را برای فرود بالگردها در جزیره‌ی مجنون شمالی فراهم کرد. در ساعت 2:30 بامداد به هوانیروز اعلام شد که وارد عمل شود. دو بالگرد پیش‌قراول پرواز کردند ولی پس از یک ربع پرواز، بالگرد اول نتوانست مسیر را پیدا کند و برگشت. بالگرد دوم هم گم شد و نتوانست مسیر پروازی روی آب محل مورد نظر را پیدا کند.

سپس فرمانده هوانیروز سرهنگ دوم محمدحسین جلالی برای روحیه دادن به خلبان‌ها، خود اولین پرواز را به همراه احمد کاظمی فرمانده لشکر8 نجف سپاه در ساعت 3:30 بامداد همان شبِ اولِ عملیات، به سمت جزیره‌ی مجنون شمالی در برمائیه‌ی جدید انجام داد. برای راهنمایی این بالگرد، یکی از رزمندگان لشکر نجف یک جیپ آهو را آتش زد تا بالگرد به سمت آن پرواز کند و در اطراف آن فرود آید.

در شب نخست عملیات، طبق طرح قرار بود هوانیروز 6 گردان نیروی رزمنده را با انواع بالگرد به جزیره‌ی مجنون شمالی منتقل کند، اما به دلیل زمان بردن پاک‌سازی جزیره‌ی مجنون شمالی و نیز نگرانی خلبان‌ها از وضعیت محل نشستن بالگردها، علیرغم تلاش‌های فراوان، در شب و روز اول کم‌تر از هزار نفر از این طریق به جزیره‌ی شمالی منتقل شدند. بنابراین هوانیروز در شب نخست عملیات نتوانست از حداکثر امکاناتش استفاده کند و سقوط یک فروند بالگرد شینوک در هور بر روحیه‌ی خلبانان بالگردها تأثیر منفی گذاشت. بنابراین مشکل اصلی در شب اولِ عملیات چگونگی رساندن نیروهای تازه نفس و امکانات لازم برای رزمندگان خط مقدم بود. از طرف دیگر، به دلیل قطع شدن ارتباط بی‌سیم‌ها، رابطه‌ی آن‌ها از جزیره با عقبه قطع شده بود. در نتیجه به رغم مناسب بودن وضعیت هوای منطقه، عملیات هلی‌بُرن در صبح روز عملیات ادامه نیافت.

آقای هاشمی‌رفسنجانی، فرمانده‌ی جنگ، در صبح روز عملیات 4 اسفند 1362 در این باره می‌گوید: «سحر بلند شدم، اخبار را از اتاق عملیات گرفتم. قرارگاه کربلا ناموفق و قرارگاه نجف موفق بود ولی از عملکرد هلی‌کوپترهای هوانیروز ناراضی بودند. قرار بود هوانیروز هزاران نفر نیرو را به آن طرف آب منتقل کند اما کم‌تر از هزار نفر را برده بود». بنابراین به دلیل مشکلات ترابری برای رساندن نیرو و تدارکات به نیروهای خطوط مقدم، تثبیت مواضع تصرف شده با مشکل مواجه شد و ادامه‌ی عملیات برای رسیدن به هدف‌های مورد نظر دچار اخلال شد. 500 قایق فعال در عملیات و نیز بالگردهایی که با خود، نیروهای رزمنده، غذا و مهمات را به جزایر منتقل می‌کردند، در برگشت به پایگاه‌های خود، پیکر شهیدان و مجروحان را به عقبه انتقال می‌دادند. وسعت و عظمت کار هوانیروز، فرمانده‌ی جنگ را به هنگام بازدید از محل استقرار آن‌ها در روز 6 اسفند 1362 تحت تأثیر قرار داده بود و موجب تحسین سرهنگ جلالی شد. در عملیات خیبر سه فروند از بالگردهای شینوک آسیب دیده و منهدم گردیدند. یکی از بالگرد‌های شینوک مورد حمله یک جنگنده میگ عراقی قرار گرفت که بر اثر آن 33 رزمنده‌ بسیجی سرنشین آن که قرار بود به جزیره منتقل شوند، به شهادت رسیدند. از بالگردهای کبری هم به صورت محدودی برای مقابله با پاتک‌های ارتش عراق در جزیره‌ مجنون جنوبی استفاده شد. از جمله در روز 7 اسفند 1362 که قوای زرهی ارتش عراق حمله به جزیره‌ مجنون جنوبی را آغاز کردند، یک تیم آتش شامل دو فروند بالگرد کبری تحت فرماندهی یک بالگرد 214 به جزیره‌ مجنون جنوبی آمدند و به سمت پل شحیطاط رفتند و طی چندبار رفت و برگشت، شش دستگاه تانک عراقی را منهدم کردند. در این هنگام، آتش گرفتن تانک‌ها و بلند شدن دود آن‌ها نیرو و قوتی در رزمندگان ایجاد کرد و روحیه‌ آن‌ها را بالا برد. اگر این حرکت بالگردهای کبری که بسیار به جا و مؤثر بود، تداوم می‌یافت، نیروهای آر.پی.جی. زن پیاده بهتر می‌توانستند با انبوه تانک‌های دشمن مقابله کنند. از روز20 اسفند1362 که بالگرد دیگر هوانیروز ساقط شد قرار شد که دیگر در روشنایی روز پرواز نکنند.

در مجموع هوانیروز در عملیات خیبر با انجام 1291 ساعت پرواز شبانه‌روزی، 19400 رزمنده و شهید و مجروح را به مناطق عملیاتی ترابری و 700 تن آذوقه و مهمات را حمل کرد و 2691 مجروح را به بیمارستان‌های اهواز و ماهشهر رساند. در جریان عملیات خیبر سرلشکرخلبان محمود ترابی نژاد و سرهنگ دوم فنی علی یتیم زاده از کارکنان هوانیروز هم به شهادت رسیدند.

***

تأثیر سیاسی و نظامی عملیات خیبر در جنگ و باز تاب رسانه ای آن

عملیات خیبر از نظر سیاسی و نظامی تأثیر به سزائی در روند جنگ به جای گذاشت. از نظر نظامی پس از ورود قوای ایران به خاک عراق، به دلیل تحولی که در استراتژی و تاکتیک ارتش عراق به وجود آمد، اجرای عملیات به شیوۀ گذشته امکان پذیر نبود. از این رو لازم بود با دستیابی به ابتکارات جدید و اتخاذ تدابیری تازه، صحنۀ نبرد از رکود و توقف در پشت دیوار دفاعی عراق خارج شده و بار دیگر، موازنۀ نظامی برقرار شود. اجرای عملیات خیبر آغاز تحولی دیگر در دورۀ پس از فتح خرمشهر بود و عملیات های بعدی تا سال 1365 و نیز عملیاتهای نظامی در خلیج فارس (درسال 1366) از این اندیشۀ جدید تأثیر پذیرفتند.

از لحاظ سیاسی تصرف این منطقۀ فشار زیادی بر عراق وارد کرد، زیرا در منطقۀ جنوب، جزایر مجنون یکی از مناطق استراتژیک برای این کشور به شمار می رفت و به همین دلیل، دولت عراق سرمایه گذاری زیادی در این منطقه کرده بود.

روزنامۀ فایننشال تایمز دربارۀ اهمیت جزایر مجنون نوشت: «ذخایر نفتی جزایر مجنون را که حدود 7 میلیارد بشکه تخمین زده شده است، هشت سال قبل شرکت «تیروبراس» برزیل کشف کرد. در ژانویۀ 1980میلادی، 9 ماه قبل از آغاز جنگ خلیج (فارس)، یک پروژۀ عمرانی 2 میلیارد دلاری برای آن تصویب شد، اما به سبب جنگ کارهای این پروژه شروع نشد. عراقی ها پیش بینی کرده بودند که تولید اولیه از این منابع، روزانه 350 هزار بشکه خواهد بود که به 700 هزار بشکه در روز افزایش خواهد یافت.»

بدیهی است که تسلط ایران بر این منابع به عنوان برگ برنده ای بر مذاکرات سیاسی دربارۀ سرنوشت جنگ و مسئلۀ غرامت به شمار می رفت.

قبل از شروع عملیات، چند حملۀ محدود در جبهه های غرب، میانی و جنوب انجام گرفت که هدف فرماندهان سپاه از اجرای آنها، تنها غافلگیری دشمن و جلوگیری از هوشیاری دشمن در مورد منطقۀ عملیات اصلی بود. به گزارش برخی رسانه های خبری، در بررسی های ناظران آمده است که مقام های تهران در تهاجم خود به بخش مرکزی، سعی کرده اند نوعی دستپاچگی در فرماندهی عراق به وجود آورند و توجه آنها را از اهداف واقعی که فرماندهی تهران برای آن طرحریزی می کند، منحرف سازند. این منابع همچنین حملۀ رزمندگان اسلام در محور العزیز در جناح شمالی عملیات در هور و حمله در محور القرنه را که هر دوی آنها نزدیک جادۀ بصره ـ عماره انجام شد، به اشتباه عملیات فریب تصور و این تلاش را مقدمه ای برای تصرف جزایر مجنون قلمداد کردند، در حالیکه این دو محور جزء ارکان طرحریزی عملیاتی برای دستیابی به هدفهای مورد نظر در عملیات خیبر بودند.

امام خمینی(ره) دربارۀ چگونگی برخورد رسانه های تبلیغی غرب با عملیات خیبر، ضمن با اهمیت توصیف کردن این عملیات، اخبار این منابع را دربارۀ تلفات ایران، بیش از هر چیز ناشی از اهمیت نبرد خیبر دانستند. ایشان در 14 اسفند 1362 چنین بیان کردند:«میزان در اینکه جنگ ما خوب است یا بد، تبلیغاتی است که در خارج می شود، هر جا هرچه بیشتر تبلیغ بر ضد می شود،  معلوم می شود که اینجا زیادتر است… مثل خرمشهر که بیشتر از جاهای دیگر ما پیروزی داشتیم، آنجا بیشتر تبلیغات می کردند. من امروز وقتی ملاحظه می کنم، می بینم از همیشه الان بیشتر تبلیغات برضد می شود… مثلا در رأس اخبار هیچوقت بنا بر این نبود، آنوقت، دروغ هائی که در آنجاها گفته می شود، اینکه این ایرانی ها چطور شدند، اینها از بین رفتند، دور و برشان را گرفتند، محاصره شان کردند، از بین بردند. یک دفعه می گویند عراق می گوید ما 30 هزار نفر کشتیم، یک دفعه می گویند 18 هزار نفر را، امروز گفتند 50 هزار نفر، خوب فردا هم لابد می گویند 200 هزار نفر. آنها هر وقت شکست زیادتر باشد، به عبارت دیگر، حجم شکست آنها موافق با حجم تبلیغاتشان است. هر چه تبلیغاتشان زیاد بشود، این میزانی است که باید ملت توجه کند. هر جا دیدند که زیادتر هیاهو می کنند، زیادتر راجع به شکست ما می گویند، بدانید که آنجا ما پیروزمند زیادتر بودیم.»

صدای آمریکا در 30 فروردین 1363 در این باره گفت:«دیپلمتهای غربی، عرب و آسیائی در تهران، تاکتیک ها ی جنگی ایرانیان را که در هفته های اخیر منجر به تسخیر جزیرۀ مجنون در جنوب عراق گردید، می ستایند. آنان می گویند، حملات انحرافی ایران به شاهراه بصره بغداد در واقع مقدمه ای برای حمله به جزیرۀ مجنون بوده است.»

به طور کلی، ویژگی های عملیات خیبر را می توان در این محورها بررسی کرد:

1. اجرای عملیات فریب
2. ابتکار عمل توأم با شجاعت و کیفیت رزمی
3. استفاده وسیع از هوانیروز برای اولین بار
4. استفاده از نقاط ضعف عراق
5. مقاومت
6. مشکل پشتیبانی و ارسال تجهیزات
7. نصب پل
8. اهمیت زمین هورالهویزه برای هورها و دشت های حد فاصل بصره و بغداد 

 

نتایج:

• جزایر نفتی مجنون شمالی و مجنون جنوبی به وسعت تقریبی 200 کیلومتر مربع به تصرف ایران درآمد.
• 13000کشته و زخمی تلفات سنگین نیروهای عراقی به همراه بیش از هزار نفر اسیر بود.
• 317 دستگاه تانک و نفربر و خودرو از عراق و همچنین هفت فروند هواپیما و نه فروند بالگرد ساقط گردید.
• 40 دستگاه تانک و نفربر، 20 دستگاه خودرو و دهها عراده توپ پدافند هوایی و تعدادی زاغه مهمات به همراه مقادیر فراوانی تجهیزات به غنیمت نیروهای ایرانی درآمد.

منابع:

• کتاب اطلس نبردهای ماندگار/ نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی/ سازمان ایثارگران ارتش
• قضات رحمان (1388) حماسه‌های ماندگار هوانیروز در دفاع مقدس، تهران: ایرانچاپ
• ذاکری تراب، سرتیپ2، افسر عملیات قرارگاه کربلا، اظهارات نامبرده در نشست 20/10/1389
• هاشمی‌رفسنجانی، اکبر، آرامش و چالش،کارنامه و خاطرات سال 1362، تهران: دفتر نشر معارف انقلاب، 1381.